سایه بحران فرونشست زمین بر سر دشت‌های زنجان

پدیده فرونشست سطح زمین ناشی از عوامل طبیعی و فعالیت‌های انسانی در نقاط مختلف دنیا است و در کشور ایران نیز طی سال‌های اخیر به علت برداشت بی‌رویه آب‌های زیر زمینی، خشکسالی و عوامل دیگر پدیدار شده و موجب آسیب‌های جدی به زمین‌های کشاورزی، ساختمان‌های مسکونی و جاده‌ها و بروز خسارت‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شده است.

آمارهایی که از سوی کشورهای مختلف در دوره های ۲۰ تا ۵۰ ساله ارائه شده نشان می‌دهد کشورهای مختلف با این پدیده دست به گریبان هستند و این موضوع تنها مختص ایران نیست.

پدیده فرونشست زمین (land subsidance) دلایلی دارد که بخشی از آن ناشی از عوامل طبیعی است و به فرآیندهایی همچون ذوب شدن یخزارها و ریزش سازه های زمینی مربوط می‌شود و بخشی دیگر به فعالیت های انسانی، از قبیل معدن کاری و بهره برداری از منابع آب زیرزمینی باز می‌گردد؛ انتظار می‌رود فرونشست زمین ناشی از فعالیت های انسانی کنترل شود.

چالش فرونشست را نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت زیرا هر سانتی‌متر که زمین فرونشست داشته باشد ممکن است هزاران سال نتوان برای آن برنامه‌ای عملیاتی انجام داد تا از این وضعیت زمین را نجات داد اما با اقدامات پیشگیرانه و جلوگیری از برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی می‌توان تا حدودی مانع افزایش این چالش بزرگ شد.

طی سال‌های اخیر، استان زنجان با بحران کاهش نزولات آسمانی و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی مواجه شده است. این بحران، دشت‌های حاصلخیز این استان را در آستانه بحران جدی قرار داده است و اکنون خطر فرونشست زمین، یکی از بزرگترین تهدیدات پیش روی دشت های این استان به شمار می‌رود.

روند رو به رشد فرونشست زمین در استان زنجان

عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه زنجان به روند افزایشی پدیده فرونشست زمین در استان اشاره کرد و گفت: موضوع فرونشست در استان به ویژه در بخش شرقی جدی است هر چند که در قسمت های جنوبی نیز به دلیل آهکی بودن زمین ها کمتر است و اگر هم باشد فرو نشست های طبیعی ناشی از انحلال زمین های آهکی است که به نوبه خود در این نوع زمین ها باید برنامه ریزی لازم برای جلوگیری از آن انجام گیرد. مصادیق عینی آن را می‌توان در سرمایه گذاران داخلی یا خارجی جستجو کرد که در صورت ورود صنعت خاصی به کشور باید آن را با الگوهای اقلیمی کشورمان انطباق داد و دقت لازم را در این زمینه داشت.

نصرالله عباسی افزود: در صورت کنترل نکردن فرونشست زمین در استان به جایی خواهیم رسید که آبخوان های مرده خواهیم داشت و در نتیجه آن سیلاب های مخربی را شاهد خواهیم بود بر این اساس باید حداکثر استفاده از موقعیت های پر بارش باید انجام شود.

وی با بیان اینکه در خصوص فرونشست زمین ها در سطح استان زنجان گزارشهای اندک و پراکنده در دسترس است، گفت: به طور کلی بر اساس بررسی کلی می‌توان این ادعا مطرح کرد که فرونشست زمین در استان به واسطه ادامه خشکسالی و برداشت آب از منایع زیر زمینی تشدید شده است.

عباسی گفت: مطالعه انجام گرفته که برای دشت زنجان در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ میلادی در مدت هفت سال، میزان فرونشست حدود چهار سانتی متر در سال را نشان می‌دهد یا در دشت قزوین در همین مدت یاد شده میزان نشست بین سه تا سه و نیم سانتی‌متر بوده است، ‌این در حالی است که میزان فرونشست در دشت ابهر- خرمدره چهار و نیم سانتی‌متر اعلام شده است که البته روند افزایشی را نشان می‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: این مسائل بیانگر آن است که با مطالعات دقیق و پایش می‌توان میزان دقیق نرخ این پدیده را مشخص کرد و در مدیریت اراضی مانند میزان بهره برداری از آب های زیرزمینی مورد استفاده و برنامه ریزی قرار داد.

دبیر انجمن علوم خاک ایران در استان زنجان گفت: صدای فرو نشست زمین در این استان هم به گوش می‌رسد و نمونه های آن در مناطق مختلف استان قابل مشاهده است و باید نسبت به این موضوع و پیشگیری از آن توجه داشته باشیم.

علیرضا واعظی به اهمیت و جایگاه خاک به عنوان یکی از منابع طبیعی حیاتی اشاره کرد و افزود: برخلاف آب، خاک منبع غیرقابل تجدید نسبت به عمر انسان نیست و برای تشکیل ۲۵ میلی متر خاک ۱۰۰ تا ۳۰۰ سال زمان نیاز است.

وی با بیان اینکه تخریب و افت باروری خاک جزو تهدیدات پیرامون این منبع مهم حیاتی است، اظهار کرد: امروز به دلیل استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی شاهد فرونشست زمین در اقصی نقاط کشور هستیم.

واعظی به لزوم خاک ورزی حفاظتی تاکید کرد و گفت: ایجاد بندهای حفاظتی، تراس آبراهه ای، جلوگیری از تغییر کاربری، اصلاح جهت خاک ورزی و توسعه خاک ورزی حفاظتی، جلوگیری از تخریب جنگل ها، اجرای طرح های آبخیزداری، جلوگیری از توسعه چاههای غیرمجاز، مدیریت دفع زباله و صرفه جویی در مصرف آب از جمله اقدامات مورد نیاز است.

دبیر انجمن علوم خاک ایران در استان زنجان همچنین به موضوع فرسایش خاک اشاره کرد و گفت: ایران به واسطه پوشش گیاهی ضعیف از کشورهای فرسایش خیز است و این چالش در استان زنجان نیز وضعیت نگران کننده ای دارد.

پنچ پهنه دچار فرونشست زمین در استان زنجان

مدیرکل مدیریت بحران استان زنجان با بیان اینکه این استان شامل پنچ پهنه فرونشست است، ‌گفت: بر اساس آخرین پردازش های سازمان نقشه برداری کشور، بیشترین فرونشست مربوط به نواحی شهری و اطراف خرمدره است.

عباس بابایی افزود: مناطقی به وسعت تقریبی ۱۵۰ کیلومترمربع در اطراف شهرهای خرمدره، ابهر، هیدج و صائین قلعه دچار فرونشست با بیشترین نرخ ۱۲.۸ سانتی متر در سال هستند.

وی ادامه داد: این میزان نیز نشان‌دهنده تأثیرات بلندمدت برداشت بی‌رویه از منابع آبی است، ‌فرونشست زمین در استان زنجان و شهرستان های ابهر و خرمدره یک تهدید جدی برای آینده اقتصادی و زیست‌ محیطی استان به شمار می‌رود به ‌ویژه شهرستان‌های ابهر و خرمدره و خدابنده که بیشترین تأثیر را از این بحران دریافت کرده‌اند، نیازمند توجه و اقدامات لازم هستند.

مدیرکل مدیریت بحران استان زنجان گفت: مدیریت درست و بهینه منابع آبی، بهبود زیرساخت‌های آبیاری و آگاهی‌بخشی عمومی می‌تواند از گسترش این بحران جلوگیری کند و زمینه‌ساز پایداری زیست‌محیطی و اقتصادی در استان باشد؛ هیات دولت بر همین اساس بررسی علل و راهکارهای مواجهه با پدیده فرونشست زمین و پیگیری و هماهنگی اقدامات مرتبط را برعهده کارگروه ملی سازگاری با کم آبی با محوریت وزارت نیرو قرار داده است.

بابایی خاطرنشان کرد: مهمترین راهکار برای بهبود نظام حکمرانی و توسعه ظرفیت ها با تاکید بر مدیریت یکپارچه و هماهنگ در این راستا، پر و مسلوب المنفعه کردن چاه های غیرمجاز است.

وی افزود: مشخص کردن مسئولیت صیانت از قنات های بدون مالک فعال برون شهری به وزارت نیرو و قنات های شهری به شهرداری ها، استفاده از تجربیات کشورهای دیگر از جمله تجربیات چین در این حوزه، اندازه گیری دائمی نرخ فرونشست زمین در دشت ها و ارزیابی خطر فرونشست در مناطق شهری و سامانه های حمل و نقل ریلی و جاده ای، بنادر و فرودگاه ها، ساختمان های مهم و بلند مرتبه با کاربرهای مختلف و تغییر اساسی در شیوه آبیاری کشاورزی با استفاده از الگوی کشت و جلوگیری از کشت محصولات با نیاز آبی بالا در کنار ده ها تدبیر و تمهید دیگر می‌تواند از بروز فاجعه در این زمینه جلوگیری کند.

بابایی با بیان اینکه در حال حاضر با ورود و بهره‌مندی از تکنولوژی و حفر مکانیزه چاه‌های کشاورزی، برداشت از آب چاه‌ها به سرعت افزایش یافته و روز به روز این روند تشدید می‌شود، ‌گفت: بر اساس مفاد سند ملی دانش بنیان امنیت غذایی و نقشه راه آب، باید میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی به نصف کاهش یابد، در چنین شرایطی که از دست رفتن آبخوان‌های مهم کشور سرعت گرفته، لازم است مدیریت و مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی به عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کننده منابع آب زیرزمینی و نیز سایر بخش‌ها به صورت جدی در دستور کار قرار گیرد.